Böyük Partlayışdan sonra kainat uzun müddət qaranlıq, sakit bir boşluq olaraq qalıb. İlk ulduzlar yaranana qədər kainat neytral hidrogen qazı ilə örtülü olub. Təxminən 100 milyon il sonra isə kainat parlamaya başlayıb: ilk ulduzlar işıq saçıb, qalaktikalar formalaşıb və kainatın bugünkü mürəkkəb quruluşu meydana gəlib.
     Qaynarinfo mashable.com-a istinadən xəbər verir ki, bu böyük dəyişiklik dövrü reionizasiya dövrü adlanır. Bu mərhələ, kainatdakı neytral hidrogen qazının ilk ulduzların və qalaktikaların yaydığı işıqla ionlaşdığı, təxminən bir milyard il davam edən prosesdir.

     Texas Universitetindən nəzəri astrofizik Cülyan Munyos deyir:

     "Kainatımızda baş verən son böyük dəyişiklik bu idi. Bir milyard il ərzində hər şey dəyişdi və o vaxtdan bəri kainat böyük ölçüdə sabit qalıb".

    
     JWST tərəfindən çəkilmiş bu fotoda görünən JADES-GS-z14-0 adlı qalaktika, Böyük Partlayışdan yalnız 290 milyon il sonra çəkilmiş bu görüntü ilə bu günə qədər məlum olan ən uzaq qalaktika rekordunu qırıb

     Kainatın ilk işıqları: JWST və yeni teleskopların rolu

     Reionizasiya dövrü kainat tarixində ən vacib mərhələlərdən biri olsa da, hələ də sirrlərlə doludur. İlk ulduzlar nə vaxt parlayıb? Hansı qalaktikalar əsas rolu oynayıb? Qara dəliklər bu prosesə necə təsir edib?

         
     Bu suallara cavab tapmaq üçün alimlər müasir texnologiyadan istifadə edirlər. 2021-ci ildə buraxılmış Ceyms Uebb Kosmik Teleskopu (JWST) kainatın ən qədim qalaktikalarına baxış imkanı yaradır. Bununla yanaşı, HERA kimi radio teleskoplar erkən kainatdakı neytral hidrogen qazının paylanmasını öyrənərək reionizasiya prosesini daha dəqiq araşdırır.

     MIT-dən astrofizik Rob Simko deyib:

     "Bu dövrü araşdırmaq üçün mövcud olan vasitələrimiz əvvəllər sahib olduqlarımızla müqayisədə inqilabi dərəcədə güclüdür".

     "Kainat qırıcılar": JWST-nin heyrətamiz kəşfləri
     JWST-nin müşahidələri Böyük Partlayışdan cəmi 350 milyon il sonra formalaşmış qalaktikaları üzə çıxarıb. Bu qalaktikalar gözlənildiyindən daha böyük və parlaqdır. 2023-cü ildə kəşf edilmiş altı qalaktika, ulduz kütləsi baxımından Süd Yolu ilə müqayisə edilə biləcək səviyyədədir.
 

     Kolorado Universitetindən astrofizik Erika Nelson bildirir ki, bu qalaktikalar haqqında "Kainat qırıcılar" adlandırılmasının səbəbi onların erkən kainatın çox daha sürətli və xaotik inkişaf etdiyini göstərməsidir.

     Bu kəşflər yeni suallar doğurur: İlk qalaktikalar kainatın tam ionlaşması üçün lazım olan işığın dörd qatını yayıb. Belə olan halda, reionizasiya niyə daha sürətlə baş verməyib? JWST bu bilməcələri həll etməyə çalışır.

     21 sm-lik siqnal: Neytral hidrogenin izləri
     JWST ilə yanaşı, radio teleskoplar da erkən kainatı araşdırmaq üçün önəmli bir vasitədir. Neytral hidrogen qazının yaydığı 21 sm-lik radio siqnalı, bu qazın zamanla necə paylandığını və dəyişdiyini göstərir.

     Cənubi Afrikada yerləşən HERA teleskopu 350 antenası ilə bu siqnalları tutmağa çalışır. Berkeli Universitetindən astrofizik Coş Dillon bunu belə təsvir edir:

     "Bu, konsertdə bas səslərinin 100 min dəfə güclü olduğu bir yerdə incə səsləri eşitməyə çalışmaq kimidir".

    
     Cənubi Afrikada 350 radio antenadan ibarət HERA teleskopu ilkin kainatda neytral hidrogenin yaratdığı siqnalda dalğalanmaları aşkarlamağa çalışır

     Yeni üfüqlərə doğru
     Alimlər HERA və JWST-dən alınan məlumatları birləşdirərək, reionizasiya dövrünə dair daha dəqiq bir tablo qurmağı planlaşdırırlar. Bu araşdırmalara, hazırda tikilməkdə olan Square Kilometer Array (SKA) kimi teleskoplar da mühüm töhfə verəcək.

     MIT-dən Rob Simko deyib:

     "Məqsədimiz kainatın nə vaxt və necə bu qədər mürəkkəb hala gəldiyini anlamaqdır".

     Kainatın ilk işıqları və ulduzların doğuşu, onun erkən tarixində baş verən böyük dəyişikliklərin açarıdır. Süni intellekt və müasir teleskoplar sayəsində, kainatın ilk günlərində baş verənləri daha dəqiq öyrənmək bir addım daha yaxınlaşır.

     Aydın