Müasir dövrdə insan həyatının ən vacib hissəsi məhz şəhər həyatıdır. İnsanların sağlamlığı və yaşayış keyfiyyətinin qorunması üçün şəhərdəki yaşıl sahələrin qorunması və parkların qorunması vacibdir. Şəhərlərin yaşıllaşma probleminin artması günümüz dünyasının ən problemli məsələlərindən biridir. Şəhər ərazilərində bitki örtüyünə ən zərərli təsir üç əsas amillə həyata keçirilir: 

1.şəhər mühitinin kompleks təsiri,

2.havanın və torpağın çirklənməsi,  

3.rekreasiya yükləri (tapdalamaq, yanğın təhlükəsi yaratmaq, fiziki məhv olmaq və s.).

         Şəhərdəki bitki örtüyü, xüsusən də onun kiçik massivləri, küçələrin hərəkəti hissələri boyunca əkildiyindən bu bitkilər bir sıra neqativ amillər kompleksinə məruz qalır - fiziki gərginlik və elektromaqnit şüalarının təsirindən yaranan su-hava və temperatur rejimlərinin pozulması, torpağın radiasiya, qurğuşun və digər maddələrlə çirklənməsi, qida maddələrinin tükənməsi vasitəsilə ilə güclü şəkildə sıxışdırılır. Məlum olduğu kimi meşədə cökə ağacının yaşı 300-400 ilə çatdığı halda, şəhər parklarında bu bitkilər cəmi 125-150 il, bulvar və küçələrdə isə 50-60 yaşaya bilir, müvafiq olaraq göyrüş ağaclarıda təbii mühitdə 250-300 il, şəhər parklarında  60-80 il və bulvar və küçələrdə  40-50 il yaşaya bilir.

Şəhərlərin (xüsusilə böyük şəhərlərin) yaşıllaşdırılmasının hərtərəfli artırılması çox mühüm problemdir.

Bununla əlaqədar olaraq, bitkilərin maksimum  sağ qalmasını və uzun ömürlüyünü təmin etmək üçün bitki örtüyünün çeşidinin düzgün seçilməsi, əkinlərə diqqətlə qulluq və onların etibarlı qorunması eyni dərəcədə vacibdir. 

Təbii meşənin şəhər mühitinə uyğunlaşması çox çətindir. Bu, xüsusilə böyük ərazilərdə geniş yayılmış və vaxtından əvvəl məhv olan iynəyarpaqlı ağaclara  aiddir. Dövlət rayon elektrik stansiyalarının, metallurgiya və ya kimya zavodlarının sənaye müəssisələri tərəfindən ətraf mühitə atılan zərərli tullantılar ətrafında 6-8, hətta 10 km radiusda olan bitki örtüyünün tamamilə məhv olmasına səbəb olur. Bitki örtüyünün məhv olmasının əsas səbəbi onların şəhərlərdə, tarla, çay kənalrında, şəhər daxilində və meşələrin külək tutarları ərazilərində yerləşdiriməsidir. Bitkilər üçün xüsusilə zərərli olan kükürd dioksidin təsiridir ki, bu da stomata vasitəsilə yarpaqlara nüfuz edərək xlorofilin bir hissəsi olan dəmir ilə reaksiya girir. Bu qaz onların katalitik fəaliyyətini pozur, sonra isə xlorofilin parçalanmasına və hüceyrə ölümünə səbəb olur.  Bu proses parlaq Günəş işığı, yüksək rütubət və digər amllərlə, yaşı çox olan bitkilərdə daha da ağırlaşır.

Uzun müddət kükürd dioksid təsirinə məruz qalan, palıd, şam və ağcaqayın ağaclarında məhv olma prosesi başlayır. Sanitar mühafizə zonaları daxilində zəruri planlaşdırma tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün Eldar və qara şam, Amerika ağcaqayınları bu qazı ən yaxşı mənimsəyir, buna görə də mühafizə tədbirləri sənaye tullantılarının təmizlənməsi üçün qurğuların quraşdırılması ilə yanaşı, toz və qaza davamlı ağac və kolların çeşidinin seçilməsidir. Şəhər sakinlərinin kütləvi istirahəti üçün onlardan istifadə əkinlərə mənfi təsir göstərir.

Rekraesiya və turizm ehtiyatlarının  inkişafı böyük ekoloji problemlər yaradır. İlk növbədə, landşaftda yüklərin xroniki artıqlığı, yanğın təhlükələrinin baş verməsi, habelə şəhərətrafı meşələrin florasının bir çox nümayəndələrinin fiziki məhv edilməsi ilə əlaqəli çoxlu sayda ekoloji problemlərə səbəb olur. Meşə sahələrindən 3-4 il intensiv istifadə edildikdən sonra onları bərpa etmək üçün ən azı 5-6 il vaxt lazım olur. Hər hektarda 100 nəfərdən çox səyahətçi sıxlığı nəticəsində, meşələrin təbii bərpası tamamilə pozulur. Meşə yanğınlarının 99%-nin səbəbi insanlardır.

Çoxlu sayda fərdi nəqliyyat vasitələrinin, meşələrin, çayların və su anbarlarının sahillərinə nizamsız daxil olması bütün canlılar üçün xüsusi təhlükə yaradır. Buna görə də şəhərətrafı meşələrin mühafizəsi, təkcə onların daşıma qabiliyyətini artırmaq üçün mühəndis tədbirləri deyil, əsas tədbirlər  meşənin növ tərkibini, ekoloji və estetik xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün meşə mühəndisliyi tədbirləri, müvafiq qanuni əsası olan müəyyən meşə sahələrinə baş çəkmək, həm də meşələrin mühafizəsi üçün müvafiq rejimlərin tətbiqi olmalıdır. 

Şəhər və şəhər ətrafında  məskunlaşma sistemlərində şəhər və təbiət arasında əlaqə prinsipləri:

• şəhərətrafı ərazilərdə ciddi mühafizə olunan ərazilərdə və təbiət qoruqlarında, xüsusi hallar istisna olmaqla, urbanizasiyadan təbii mühitə kəskin keçid olmamalıdır,

• əhalinin sıx məskunlaşdığı şəhərətrafı  böyük və kütləvi istirahət yerləri ərazilərində antropogen təsirləri tənzimləmək məqsədilə nəinki müxtəlif, həm də mühəndislik baxımından yaxşı hazırlanmış tədbirlər planı olunmalıdır, 

• meşə parkları, su anbarları, idman qurğuları kifayət qədər olmalıdır;

• şəhərətrafı ərazilərdə istirahət, idman və təbiəti mühafizə maarifləndirici fəaliyyət funksiyaları ilə birləşdirməlidir.

Proqressiv sənayeləşmə və urbanizasiya heyvanlar aləminin məhv olmasına gətirib çıxarır. Heyvanat aləminin azalması və yaşayış yerlərinin dəyişməsi, ətraf mühitin pisləşməsi ilə əlaqədardır.

Şəhərlərdə, meqapolislərdə müxtəlif növ vəhşi heyvanların və quşların növləri (ən ali növlər belə) yaşayır. Bu heyvanlar zooloji bağların, təbiət guşələrinin, parkların canlı eksponatlarıdır. Dekorativ funksiyasına görə parklarda, bağlarda çox nadir canlılar kimi müəyyən bir növ, populyasiya olaraq canlı aləmin üzvüdür.

Şəhər mühiti ekosistemlərinin qorunması təbii mühit ekosistemlərin qorunmasına uyğun deyil. Şəhər mühiti təbii mühitdən fərqli olaraq, ayrı-ayrı növlərin və populyasiyalarının məhvinə, onları uyğunlaşmış yaşayış yerlərindən məhrum etməsinə və insan tərəfindən  məhv olan təbiətə sıxışdırılmasına kömək edir.

Bizim dövrümüzdə quşların faunasına iki əsas amil təsir edir: urbanizasiya və onların yaşayış yerlərinin pestisidlərlə zəhərlənməsi. Birinci amilin təsiri geniş məkanlarda, demək olar ki, bütün planetdə hiss olunur. Şəhərsalmanın inkişafı daha çox lokal xarakter daşıyır, lakin buna baxmayaraq, urbanizasiya proseslərinin müxtəlifliyi və onların artan intensivliyi səbəbindən faunada kardinal dəyişikliklərə səbəb olur. Şəhər ərazilərində yaşıl sahələri zərərvericilərdən qorumaq üçün hələ də iki amildən urbanizasiya və pestisidlərdən istifadə etməklə, təmiz mühitə yaxın şərait yaradılır.

İlham Qulamhüseynov Rəfail oğlu

UNEC İqtisadiyyat və idarəetmə fakültəsi 

lll kurs tələbəsi, UNEC Tələbə Elmi Cəmiyyətinin

 sədr müavini